W liście z 16 marca 2021 r. kilkanaście europejskich organizacji pozarządowych, a wśród nich Polska Zielona Sieć, wezwało Komisję Europejską do zdecydowanego egzekwowania zasad tworzenia Terytorialnych Planów Sprawiedliwej Transformacji (TPST). Liderem inicjatywy jest CEE Bankwatch Network, sieć zrzeszające różne instytucje obywatelskie.

W swoim liście obywatele szczególnie podkreślają negatywny wpływ na TPST kombinacji różnych czynników: “brak priorytetowego traktowania i planowania w ramach polityki spójności, napięte terminy, brak wystarczającego udziału społeczeństwa w planowaniu TPST, partykularne interesy, ograniczone zdolności instytucjonalne”.  Głównym celem sprawiedliwej transformacji jest wsparcie społeczności regionów węglowych w możliwie łagodnym przejściu przez ten trudny okres, natomiast obecnie obserwowane trendy stawiają ten cel pod znakiem zapytania. 

Terytorialne Plany Sprawiedliwej Transformacji są warunkiem wstępnym dostępu państw członkowskich do funduszy w ramach Mechanizmu Sprawiedliwej Transformacji (MST). Szczególne znaczenie ma tutaj Fundusz Sprawiedliwej Transformacji (FST), skierowany do zagłębi węglowych, którym daje bezprecedensową możliwość uniezależnienia się od wysokoemisyjnych gałęzi przemysłu. Stąd tak duży nacisk – z jednej strony, na dążenie do neutralności klimatycznej poprzez transformację energetyczną, z drugiej – na wsparcie całych społeczności w tym procesie. 

Poniżej przedstawiamy tłumaczenie fragmentu listu o zasadach, na jakich powinny być oparte TPST. 

“1. Udział społeczeństwa i Zasada Partnerstwa powinny być pilnie egzekwowane. 

Zasada Partnerstwa nie jest w pełni egzekwowana i należy podjąć szereg działań w celu jej poprawy:

• zaproszenie przedstawicieli wszystkich grup interesariuszy wymienionych w art. 6 przygotowywanego Common Provision Regulation (CPR) na cały okres przygotowywania i wdrażania planów sprawiedliwej transformacji; 
• podjęcie konkretnych środków, aby zaangażować społeczność lokalną i młodzież;
• wdrożenie postanowienia art. 5 Kodeksu Postępowania w sprawie partnerstwa w odniesieniu do konsultacji z partnerami – w tym a) terminowe ujawnianie TPST i łatwy dostęp do odpowiednich informacji; b) wystarczający czas na analizę i zgłaszanie uwag do dokumentów;
• ukazanie, w jaki sposób wykorzystywane są zebrane dane od członków grup roboczych i jakie są kryteria ich wykluczenia, opublikowanie wszystkich zebranych uwag;
• opublikowanie szczegółowego harmonogramu procesu i wszystkich istotnych informacji w Internecie w jednym miejscu na poziomie krajowym i unijnym.
• organizowanie warsztatów, podczas których ma miejsce prawdziwy dialog pomiędzy wszystkimi zainteresowanymi stronami, w tym kontynuacja tego dialogu, a nie tylko informowanie uczestników o tym, co zostało już postanowione.

2. Projekty niezgodne z Europejskim Zielonym Ładem i zasadą „zanieczyszczający płaci” (zasada, zgodnie z którą zanieczyszczający środowisko naturalne winien jest ponieść koszty związane z usuwaniem powstałych szkód) powinny zostać odrzucone.

W kilku krajach, duże podmioty proponują szkodliwe projekty, które mają być wspierane w ramach Funduszu Sprawiedliwej Transformacji. Komisja powinna odrzucić TPST, które podważają zasadę „zanieczyszczający płaci”, i zapewnienie przyznania funduszy publicznych podmiotom przemysłowym, zanieczyszczającym środowisko, w celu wypełnienia ich zobowiązań w zakresie ochrony środowiska. Komisja powinna potwierdzić, że projekty, które nie prowadzą do dekarbonizacji gospodarki zgodnie ze zobowiązaniami UE w zakresie dążenie do neutralności klimatycznej i Porozumienia Paryskiego, zostaną wykluczone, a regiony, w których proponuje się nowe inwestycje wydobywcze, nie powinny przedkładać terytorialnych planów sprawiedliwej transformacji. 

3. Zapewnienie przejrzystości pracy konsultantów

Chociaż w większości krajów podmioty lokalne są w stanie skontaktować się z konsultantami, Komisja powinna ujawnić ich tożsamość na wniosek zainteresowanych stron. Należy również wiedzieć, w jaki sposób współpracują oni z krajowymi grupami roboczymi. Ponadto, ponieważ ich praca jest finansowana z budżetu UE, Komisja musi zapewnić, że wyniki ich pracy zostaną podane do publicznej wiadomości.

4. Zobowiązanie do osiągnięcia celu neutralności klimatycznej UE i celów pośrednich powinno być wiążącym wymogiem dostępu do MST [Mechanizmu Sprawiedliwej Transformacji]

TPST są opracowywane w krajach, które do tej pory nie zobowiązały się do wycofania węgla, a władze regionalne lub lokalne, które dostarczają podstawowych danych do planów, na razie nie są w stanie podjąć zobowiązań w zakresie dekarbonizacji. Odpowiedzialność za to spoczywa na rządach centralnych, które powinny nakreślić strategię konkretnej dekarbonizacji do roku 2030. Cieszy fakt, że DG REGIO wyraźnie potwierdziła, że region Bogatyni w Polsce nie skorzysta z FST (Funduszu Sprawiedliwej Transformacji), jeśli będzie kontynuował swoje plany eksploatacji kopalni węgla brunatnego do 2044 r. i budowy nowego bloku w elektrowni. Inne regiony również powinny otrzymać podobnie wyraźny komunikat. 

Państwa członkowskie, które nie określą konkretnych strategii przyczyniających się do dekarbonizacji ich gospodarki, zgodnych z celem UE w zakresie neutralności klimatycznej, unijnymi celami środowiskowymi i wszystkimi celami pośrednimi, nie powinny mieć dostępu do MST.

5. Synergie i dostosowanie

Końcowym dokumentem, który zostanie opracowany przez konsultantów, jest sprawozdanie na temat synergii z innymi strategiami, jednak w większości krajów nie jest jasne, w jaki sposób TPST zostaną dostosowane do Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności. Widzimy ryzyko, że nie będzie wystarczającego dostosowania między tymi dwoma funduszami, a regiony silnie uprzemysłowione nie skorzystają wystarczająco z finansowania z Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności, pomimo faktu, że FST, a nawet MST jako całość są nieporównywalnie mniejsze. 

Ponadto krajowe plany energetyczne i klimatyczne będą musiały zostać zaktualizowane, aby zrealizować cel ograniczenia emisji gazów cieplarnianych o co najmniej 55% do 2030 r. Wymaga się, aby TPST były zgodne z tymi planami, dlatego już teraz należy zachęcać regiony je opracowujące, aby były te bardziej ambitne niż dokumenty krajowe. Ponadto Komisja Europejska powinna doradzać w prowadzeniu przejrzystego procesu, który zapewni aktualizację TPST zgodnie ze zwiększonymi ambicjami do 2030 r.”

List podpisały organizacje społeczeństwa obywatelskiego, aktywnie zaangażowane w procesy sprawiedliwej transformacji, w regionach odchodzących od gospodarki zależnej od węgla i innych paliw kopalnych. 

autorka: Emilia Ślimko