autorka: Alina Pogoda

Słowacka Górna Nitra bardzo prężnie przechodzi przemianę ku sprawiedliwej transformacji. Dzięki włączeniu lokalnej społeczności w proces planowania, region może się poszczycić planem działania, który zapewni mieszkańcom bezpieczną przyszłość w zdrowym środowisku.

Na Słowacji węgiel brunatny wydobywany jest w czterech kopalniach, z których trzy znajdują się w regionie Górnej Nitry. Wydobycie i wytwarzanie z niego energii są podstawą aktywności gospodarczej i zatrudnienia w regionie od początku XX wieku. W przedsiębiorstwie węglowym działającym na terenie Górnej Nitry Hornonitrianske bane Prievidza, a.s. (HBP, a.s.) zatrudnia się ok. 4000 pracowników. Ponadto z sektorem wydobywczym powiązanych jest 3000 osób, pracujących w branży ciepłowniczej, transportowej, spożywczej czy przy produkcji gumy.

Pomimo ryzyka utraty poparcia w związku z poruszeniem tematu tabu, jakim jest zakończenie przemysłu wydobywczego, w styczniu 2018 roku lokalni samorządowcy ogłosili konieczność przygotowania planu działania i wizji powęglowego rozwoju regionu. Władze regionalne zaprosiły lokalnych przedsiębiorców, reprezentantów szkół, uczelni, instytucji publicznych i organizacji pozarządowych do wzięcia udziału w serii 15 spotkań, które odbywały się od marca do września 2018 roku. Ich uczestnicy wypracowali rekomendacje, który stały się bazą dla planu działania. Dziesięć miesięcy później rząd słowacki ogłosił, że region Górnej Nitry wycofa się z produkcji węgla do końca 2023 roku, co jeszcze dobitniej wskazało na pilność przeprowadzenia transformacji i znalezienia alternatywy do rozwoju.

Nadzór nad tworzeniem planu objęła kancelaria wicepremiera Słowacji, który poprosił Komisję Europejską o wsparcie techniczne procesu. Do poprowadzenia prac związanych z napisaniem dokumentu wybrana została międzynarodowa firma konsultingowa PricewaterhouseCoopers (PwC). Od października 2018 do lipca 2019 roku przygotowała ona analizę stanu obecnego, możliwych działań na rzecz transformacji oraz możliwości finansowania.

Z analizy przeprowadzonej przez PwC oraz po konsultacjach ze wszystkimi zainteresowanymi stronami wynika m.in.:

• Zakończenie działalności górniczej doprowadzi do pewnego wzrostu liczby bezrobotnych w okręgu Prievidza (z 4,5% do 8-10%), ale wzrost aktywności gospodarczej przedsiębiorstw działających w regionie jednocześnie spowodował niedobór siły roboczej w ostatnich latach.
•  Obecnie gospodarka regionu nie jest uzależniona od działalności górniczej, ponieważ została częściowo zdywersyfikowana dzięki pojawieniu się produkcji maszynowej, produkcji części do samochodów oraz wznowieniu produkcji obuwia i materiałów budowlanych.
• Aby zapobiec spadkowi dynamiki lokalnej gospodarki po ograniczeniu wydobycia węgla, konieczne jest wspieranie projektów naukowo-badawczych, edukacyjnych oraz działalności małych i średnich przedsiębiorstw. Ponieważ głównym celem transformacji nie jest tam przyciągnięcie dużych inwestorów ze względu na ograniczoną podaż na rynku pracy, większe znaczenie ma wsparcie innowacyjnej aktywności tradycyjnych gałęzi przemysłu ugruntowanych w regionie.
• Ponieważ nacisk na czystość środowiska jest szczególnie ważny podczas transformacji regionu Górna Nitra, powinien on koncentrować się na promowaniu alternatywnego transportu (zintegrowany publiczny transport pasażerski, elektromobilność, korzystanie z paliw alternatywnych, jazda na rowerze, chodzenie pieszo i skomunikowanie), który ogranicza ponadto wymogi w zakresie infrastruktury drogowej, oraz rozwój szybkiego internetu.
• Po 2023 r. w elektrowni Nováky najprawdopodobniej nie będzie się już produkować energii elektrycznej. Obecne źródło ciepła dostarcza około 240 GWh rocznie..Budowie nowego źródła powinno towarzyszyć zwiększenie efektywności energetycznej w regionie Górnej Nitry, na przykład poprzez termomodernizację budynków publicznych i prywatnych oraz rurociągów ciepłowniczych. Przyszłe źródło ciepła powinno być tak dobrane i zaprojektowane, aby spełniało najsurowsze normy emisji i ochrony środowiska w dłuższej perspektywie i nie obciążało już środowiska. Jednocześnie powinno być w stanie zaoferować konsumentom energię po cenie, która nie zwiększy ich kosztów utrzymania. Pod tym względem interesujące wydaje się wykorzystanie potencjału termicznego wód górniczych.
• Na podstawie dyskusji z wybranymi pracodawcami z regionu wiadomo, że oczekują oni pewnego pokrycia niedoborów sił roboczych tylko ze zwolnionej siły roboczej z działalności górniczej. W tym względzie jednak zapewnienie wystarczających ram dla przekwalifikowania lub dodatkowego kształcenia byłych pracowników kopalń będzie kluczowe, aby zapewnić płynne przejście do nowej pracy. Ponieważ praca w kopalni jest bardzo specyficzna, w świetle doświadczeń innych regionów przechodzących transformację można się spodziewać problematycznego dostosowania do znaczącej zmiany w życiu górnika. Konieczne jest zatem wspieranie działań organizacji, które tworzą sieć społeczną dla byłych górników i zapobiegają problemom związanych z utratą zatrudnienia, takim jak wzrost alkoholizmu, hazardu i innych uzależnień, które obserwowano  w procesie przekształcania innych regionów górniczych.

Przygotowując plan działania w zakresie transformacji Górnej Nitry, zespół zebrał również koncepcje projektowe. Celem było poznanie potencjału inwestycji w regionie ze strony posiadaczy projektów, takich jak przedsiębiorcy, organizacje non-profit, instytucje państwowe i samorząd. Dzięki czemu możliwa była analiza wsparcia finansowego dla projektów z różnych źródeł na podstawie przedłożonych szczegółów projektów orientacyjnych. Łącznie zostało przedłożonych ponad 215 projektów, o łącznej wartości inwestycyjnej w przybliżeniu 3,1 mld EUR o potencjale stworzenia około 10 000 miejsc pracy.

Źródła finansowania planu działania powinny być wielorakie. Wiele projektów można realizować jeszcze przed 2023 r., a zatem istnieje dążenie do wykorzystania do transformacji Górnej Nitry również funduszy okresu programowania UE 2014-2020. Istotnym źródłem finansowania planu działania będzie okres programowania UE funduszy 2021-2027 oraz Fundusz Sprawiedliwej Transformacji.

Działania w Górnej Nitrze są dobrym przykładem demokratycznego podejścia do planowania sprawiedliwej transformacji regionu górniczego. Partycypacja społeczna i głęboka analiza wyzwań i problemów stanowią wzór dla regionów górniczych w Europie, które są w trakcie przygotowywania Terytorialnych Planów Sprawiedliwej Transformacji.

fot. miasto Prievidza

Transformacja regionu węglowego nie powinna polegać tylko na bezpiecznym i ekologicznym zamknięciu kopalń, rewitalizacji krajobrazu i tworzeniu nowych miejsc pracy w regionie. Plan działania powinien być budowany w szerszy sposób i, w oparciu o analizę problemów regionu, powinien uwzględniać inne obszary związane z przemianą regionu, takie jak zwiększenie atrakcyjności regionu, poprawa stanu środowiska, zapewnienie przyszłych dostaw ciepła, poprawa opieki zdrowotnej i społecznej oraz komunikacji regionalnej.

W Polsce aktualnie trwają prace nad przygotowaniem Terytorialnych Planów Sprawiedliwej Transformacji, w które zaangażowane są samorządy, lokalni przedsiębiorcy, organizacje pozarządowe i przedstawiciele instytucji publicznych. Proces przygotowania planu działania Górnej Nitry jest dla polskich regionów górniczych przykładem dobrej praktyki. Warto podkreślić, że region Wielkopolski Wschodniej bierze inspiracje z działań Górnej Nitry i stara się je naśladować podczas swoich prac nad wizją przyszłości.