Czym jest sprawiedliwa transformacja
i dlaczego w Polsce jej potrzebujemy?
Sprawiedliwa transformacja
To proces zmiany rodzaju gospodarki z wysokoemisyjnej na zeroemisyjną ze szczególnym uwględnieniem dobrostanu lokalnej ludności pod względem ciągłości zatrudnienia i środowiska w którym żyją. Polega ona na stworzeniu alternatywnych gałęzi gospodarki i zapewnieniu miejsc pracy osobom, które je stracą w wyniku stopniowego zamykania przedsiębiorstw takich jak kopalnie czy elektrownie. Musi ona przebiegać:
- zgodnie z zaplanowanym wcześniej harmonogramem,
- z udziałem społeczności, której ona dotyczy.
Konieczność odejścia od paliw kopalnych
Jednym z powodów konieczności przeprowadzenia sprawiedliwej transformacji jest przyśpieszające globalne ocieplenie, które wzmaga występowanie klęsk żywiołowych takie jak susze, trąby powietrzne, fale upałów, deszcze nawalne czy powodzie.
Ponadto rosnące koszty pracy oraz niekorzystne warunki geologiczne przekładają się na kurczenie się wydobywalnych zasobów węgla kamiennego. Polski węgiel stał się niekonkurencyjny na światowym, jak i europejskim rynku, co spowodowało podwyższenie jego ceny i ostatecznie nierentowność kopalni, które mają jego nadpodaż. Również rozwój nowych technologii energii odnawialnych sprawia, że wytwarzanie energii elektrycznej z OZE jest tańsze niż w przypadku nowych elektrowni węglowych.
Skutki braku sprawiedliwej transformacji
Aby nie powtórzyć błędów, które doprowadziły do zapaści regionów górniczych, np. Wałbrzycha, należy tak przeprowadzić ten proces, aby stworzyć nowe miejsca pracy i perspektywę na godne życie w czystym środowisku. W latach 90. w Bytomiu fedrowało 6 kopalń, jednak na przełomie XX i XXI wieku zaczęto zamykać kopalnie co poskutkowało się drastycznym wzrostem bezrobocia do 26 % i wyludnianiem miasta. Również bolączką Bytomia stały się szkody górnicze, bo miasto zostało przez lata pozostawione bez pomocy. W związku z tym wcześniejszy rozwój nowych gałęzi przemysłu jest kluczowy do zapewnienia ciągłości zatrudnienia i niedopuszczenia do ubóstwa i wykluczenia wśród lokalnej społeczności.
Kluczowa rola udziału społeczności
Społeczeństwo musi mieć zapewniony demokratyczny udział w planie tworzenia swojej przyszłości. O regionie nie mogą decydować uprzywilejowani prezesowie wielkich przedsiębiorstw, bo może to doprowadzić do akumulacji środków na transformacje w kieszeniach instytucji i drogich, niekoniecznie zielonych inwestycji jak np. bloki gazowe.
Szeroki dialog i prawidłowy proces przeprowadzenia konsultacji społecznej da wgląd w to, czego oczekują mieszkańcy. Kluczową rolę odgrywają samorządy, na poziomie których powinny odbywać się konsultacje i zapadać decyzje. Sytuacja społeczności z Imielina i Mysłowic, które od kilku lat protestują przeciwko budowie nowej kopalni pod ich miastem, pokazuje że zwykli obywatele są często bezradni i pozostawieni sami sobie w walce o godne warunki życia oraz ochronę środowiska. Ich postulaty nie są uwzględniane ani przez organy administracyjne, ani państwowe spółki działające w regionie. Okazuje się, że plany rządowe zawarte w „Programie dla sektora górnictwa węgla kamiennego w Polsce” są wprost sprzeczne z wolą lokalnych społeczności, a zamiast dialogu i uczciwego szukania kompromisów mamy do czynienia z konfrontacją. W związku z tym, aby nie dopuścić do niezadowolenia społecznego związanego z nietrafionymi decyzjami na poziomie centralnym należy uwzględnić głos mieszkańców regionu podlegającemu transformacji.
Perspektywy wsparcia sprawiedliwej transformacji z Unii Europejskiej
Unia Europejska podjęła decyzję, że jej długoterminową strategią będzie Europejski Zielony Ład, który zakłada całkowite odejście od spalania paliw kopalnych do 2050 roku.
Po to, aby złagodzić społeczne skutki tego procesu w budżecie unijnym na lata 2021-2028 został wprowadzony Mechanizm Sprawiedliwej Transformacji. Jest to zestaw narzędzi finansowych, które mają udzielać wsparcia regionom górniczym.
Na Mechanizm Sprawiedliwej Transformacji składa się:
- Fundusz Sprawiedliwej Transformacji – nowa pozycja w unijnym budżecie wynosząca 7,5 mld euro,
- środki z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Społecznego Plus – w wysokości 30-50 mld euro,
- program InvestEU – mający na celu przyciągnięcie prywatnych inwestycji dzięki europejskim gwarancjom bankowym wynoszący 45 mld euro,
- pożyczki z Europejskiego Banku Inwestycyjnego – przeznaczone dla sektora publicznego i inwestycji w infrastrukturę w wysokości 25-40 mld euro.
Kolejną inicjatywą mającą na celu wsparcie sprawiedliwej transformacji jest Platforma na rzecz Regionów Górniczych w Procesie Transformacji, potocznie określana jako Platforma Węglowa. Powołana w grudniu 2017 r. Platforma Węglowa ma za zadanie:
- rozwijanie strategii i projektów transformacji energetycznej,
- wymianę wiedzy między regionami a ekspertami i
- rzecznictwo dla interesariuszy zaangażowanych w proces.
Polskimi regionami w Platformie Węglowej jest województwo śląskie, Wielkopolska i Dolny Śląsk.
Problemy i wyzwania
W strategii energetycznej kraju i innych rządowych dokumentach planistycznych Polska nie przewiduje odchodzenia od węgla, a wręcz, wbrew trendom ekonomicznym i międzynarodowym zobowiązaniom klimatycznym, zamierza utrzymać jego zużycie na poziomie zbliżonym do obecnego przez co najmniej dwie dekady. W świetle tych dokumentów rozmowa o planowaniu procesu odchodzenia od węgla jest trudna i ma wielu oponentów.
Górnicy są mamieni przez rząd wizją utrzymywania przy życiu kopalni węglowych pomimo ich nieopłacalności, co prowadzi do nieporozumień i trudności zrozumienia istoty nadchodzącej transformacji. Dla związków zawodowych, które są świadome przyszłych zmian, w procesie transformacji najważniejsze jest, aby zmiany nie odbywały się kosztem pracowników, bo zazwyczaj pracownicy nie uznają zamykania kopalni i zakładów za sprawiedliwy proces. Dlatego postulują przygotowanie dla tych regionów w transformacji wsparcia w postaci stymulowania rozwoju nowej aktywności gospodarczej z korzyścią dla pracowników, którzy powinni przechodzić do nowych zakładów pracy. Konieczne jest tworzenie nowych miejsc pracy i zapewnienie odpowiedniej ochrony socjalnej w różnych formach, w szczegółach uzgodnionych w negocjacjach na poziomie zakładowym.
Prawidłowe rozumienie sprawiedliwej transformacji
Sprawiedliwa transformacja jest pojęciem stosunkowo młodym i bywa źle rozumiana. Często zapomina się o najważniejszym jej aspekcie, czyli czynniku społecznym, w który pieniądze powinny być inwestowane, a zamiast tego uwypukla się inwestowanie w infrastrukturę drogową, która ma przyciągać następne inwestycje. Podkreślony musi zostać cel łagodzenia skutków transformacji. W projekcie Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji szansę na wsparcie mają takie projekty jak:
- inwestycje w MŚP, w tym start-upy, prowadzące do dywersyfikacji gospodarczej i rekonwersji,
- inwestycje w tworzenie nowych firm, w tym inkubatory przedsiębiorczości i usługi doradcze;
- inwestycje w działalność badawczą i innowacyjną oraz wspieranie transferu zaawansowanych technologii;
- inwestycje w rewitalizację i odkażanie terenów, projekty rekultywacji gruntów i zmiany przeznaczenia;
- inwestycje we wdrażanie technologii i infrastruktury zapewniającej czystą energię, w ograniczanie emisji gazów cieplarnianych, efektywność energetyczną i energię odnawialną;
- inwestycje w poprawę gospodarki o obiegu zamkniętym, w tym poprzez zapobieganie powstawaniu odpadów, ograniczanie, efektywne gospodarowanie zasobami, ponowne użycie, naprawę i recykling;
- podnoszenie umiejętności i przekwalifikowywanie pracowników;
- pomoc techniczna.