W dzisiejszym szybko urbanizującym się świecie jednym z najrzadszych zasobów jest ziemia. Niewiele lokalnych społeczności ma dostęp do dużych działek, na których można ulokować nowe przedsięwzięcia, a jeszcze mniej ma szansę wykorzystać tereny w taki sposób, aby pomagały one przeciwdziałać zmianom klimatu, tworzyły miejsca pracy i przyciągały inwestycje.

Taka szansa właśnie pojawia się w Bośni, Grecji, Polsce i Serbii, a niebawem pojawi się gospodarkach południowo-wschodniej Azji, gdzie wciąż wysokie jest wydobycie i zapotrzebowanie na węgiel. Odejście od węgla jest w tych regionach szansą na zmianę przeznaczenia terenów pogórniczych przy jednoczesnym tworzeniu możliwości rozwoju dla gospodarki i czystej energii. Badania pokazują, że tereny pogórnicze odgrywają kluczową rolę w zwrocie w stronę energii odnawialnej: „Powierzchnia terenów górniczych w Unii Europejskiej wystarczyłaby do wytworzenia ze słońca tyle samo prądu, ile produkuje się obecnie z węgla kamiennego i brunatnego,” czytamy w jednym z raportów.

Aby pomóc gminom górniczym przyciągać inwestycje i tworzyć miejsca pracy, jednocześnie pomagając klimatowi, zespół Banku Światowego stworzył narzędzie LURA (Land Use Repurposing Application). Jest to darmowe internetowe narzędzie, które pomaga ocenić w jaki sposób dany teren górniczy może zostać wykorzystany do prowadzenia tam innych produktywnych i zrównoważonych działań. W ciągu trzech lat od powstania, LURA skutecznie pomogła już wielu krajom. Przykładowo w Grecji rząd wdraża większość rekomendacji dokonanych na podstawie analizy narzędziem LURA terenów po kopalniach węgla brunatnego w regionie miasta Kozani. Niedługo rozpocznie się instalacja ogromnych farm fotowoltaicznych, a w opracowaniu jest plan na wyznaczenie nowych parków przemysłowo-biznesowych.

Narzędzie na rzecz transformacji

LURA zakłada współpracę operatorów i pracowników kopalni, specjalistów, władz lokalnych oraz całej społeczności. Przy badaniu terenów pogórniczych bierze pod uwagę pięć podstawowych kryteriów: lokalizację, ryzyka geotechniczne, warunki hydrologiczne i topograficzne, warunki i ryzyka środowiskowe, a także możliwości rozwojowe.

Ponieważ kopalnie są często głównym motorem napędowym regionów, w których się znajdują, kwestia nowych miejsc pracy jest równie ważnym kryterium oceny. Szczegóły potencjalnego przekwalifikowania górników oraz pracowników sektorów powiązanych z górnictwem również są czynnikiem poddanym analizie LURA.

Po przetworzeniu danych otrzymanych od interesariuszy, aplikacja LURA tworzy mapę ukazującą, jakie opcje rekultywacji mają największe szanse na powodzenie na danym terenie, wziąwszy pod uwagę zastane warunki oraz potrzeby lokalnej społeczności. Następnie aplikacja przypisuje scenariusz rekultywacji, którym może być tworzenie lasów, terenów rolniczych, naturalnych siedlisk, upraw energetycznych, ale także produkcja i magazynowanie energii odnawialnej, infrastruktura wodorowa oraz parki biznesowe dla przemysłu niskowęglowego.

Nie było wcześniej takiego narzędzia jak LURA. Instrument ten odpowiada na istotną potrzebę zarówno klimatu, jak i lokalnych społeczności. W ciągu dwóch dekad pracy przy zamykaniu kopalń, miałem możliwość doświadczyć tego bezpośrednio. Do niedawna wiele kopalń zamykano idąc po linii najmniejszego oporu, stosując się do absolutnie minimalnych wymagań środowiskowych i bezpieczeństwa, i niemal ignorując rewitalizację gospodarczą oraz dobrostan okolicznych mieszkańców. Tym samym wiele społeczności pogórniczych zostało pozbawionych szans i korzyści.

Budowanie zestawu narzędzi sprawiedliwej transformacji

Rekultywacja dawnych terenów górniczych jest częścią metodologii sprawiedliwej transformacji opracowanej przez Bank Światowy. Metodologia ta stawia dobro ludzi i lokalnych społeczności w centrum wszelkich działań na rzecz transformacji w kierunku czystej energii. Bank Światowy korzysta z szerokiego spektrum narzędzi diagnostycznych i doradczych do wspierania rządów przygotowujących się do odejścia od węgla. Pozostałe obszary wsparcia to m.in. tworzenie skutecznych struktur zarządczych do koordynowania procesu pomiędzy ministerstwami, wskazywanie regulacyjnych przeszkód dla transformacji, a także tworzenie skutecznych polityk mających na celu przekwalifikowanie pracowników.

Wiele krajów produkujących węgiel nie posiada dostatecznych zasobów niezbędnych do rekultywacji terenów pogórniczych i wykorzystania gospodarczych szans, które otwiera odejście od węgla. W takim przypadku LURA staje się ważnym narzędziem wspierającym transformację. Dotychczas wykonane analizy często wywoływały zaskoczenie wśród decydentów korzystających z LURY, gdyż tereny pogórnicze nieraz były traktowane przez nich jedynie jako obciążenie. LURA natomiast pokazuje z dużą dozą szczegółowości, w jaki sposób tereny pogórnicze mogą wygenerować korzyści gospodarcze – np. posłużyć jako parki przemysłowe, które zdywersyfikują gospodarkę danego regionu. W momencie, gdy lokalne władze mogą wykazać, że tereny te mają znaczną wartość, mogą one posłużyć jako zabezpieczenie niezbędne do pozyskania środków na inwestycje.

W trzyletnim okresie stosowania aplikacji LURA szczególnie zaskoczyła nas jedna rzecz: aplikacja pomaga budować porozumienie wśród interesariuszy. Przykładowo, podczas pracy nad rekultywacją terenu kopalni Amyntaio w Grecji zauważyliśmy, że danie społecznościom, samorządom lokalnym, pracownikom i innym interesariuszom szansy do uczestnictwa i czerpania korzyści z powęglowej gospodarki powodowało poczucie współodpowiedzialności za końcowy rezultat.

Zaangażowanie interesariuszy jest istotne, ponieważ rekultywacja terenów pogórniczych wymaga czasu, nakładów inwestycyjnych oraz dużego nakładu pracy. Wymaga ona stabilnego, stałego zaangażowania wielu współpracujących ze sobą graczy. Jest to ważne, ponieważ proces ten może wzbudzać wiele emocji. LURA odkłada emocje na bok, tworząc przestrzeń do opartych na faktach rozmów o przyszłości danego regionu.

Zmapowanie i zaproponowanie nowych sposobów wykorzystania terenów górniczych przy pomocy aplikacji to dopiero pierwszy krok. Przekształcanie terenów węglowych to długotrwały proces, przebiegający inaczej w różnych częściach świata. To, co zadziała w Grecji, Bośni czy Polsce niekoniecznie będzie miało zastosowanie w Indiach. Plany odpowiednie dla jednego regionu w Indiach niekoniecznie sprawdzą się w sąsiednim regionie. Każdy proces odchodzenia od węgla jest inny.

Ale jedna rzecz sprawdza się w każdym przypadku. Poprzez danie społecznościom narzędzia, które analizuje fakty, promuje współpracę oraz oferuje ścieżkę dochodzenia do czystej energii, LURA pomaga regionom zależnym od węgla przechodzić na czystą stronę mocy.

Wolfhart Pohl, ekspert ds. rekultywacji terenów pogórniczych

Tekst przetłumaczony ze strony Banku Światowego