Dolina Jiu jest najbardziej znanym regionem węglowym w Rumunii i znalazła się wśród grupy beneficjentów ubiegających się o wsparcie z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji. Po bolesnych doświadczeniach z przeszłości, gdzie w latach 90. zamykano kopalnie bez żadnego planu alternatywnego, aktywni działacze z Dolinie Jiu chcą aby tym razem transformacja regionu była zaplanowana i sprawiedliwa.

Zasiane ziarno

W grudniu 2017 roku Komisja Europejska uruchomiła Platformę na rzecz regionów węglowych w transformacji (potocznie Platformę Węglową), która ma pomóc społecznościom w uniezależnieniu się od paliw kopalnych poprzez dzielenie się wiedzą i doświadczeniami. Platforma, w czerwcu tego roku przekształcona na Platformę Sprawiedliwej Transformacji, będzie oferować wskazówki i fachową wiedzę w regionie przez następne lata, a Fundusz Sprawiedliwej Transformacji zasili region w pieniądze niezbędne do sfinansowania społecznych skutków zmiany kierunku rozwoju gospodarczego.

Początek dążenia do sprawiedliwej transformacji w Dolinie Jiu można datować na kwiecień 2018 roku, kiedy region został włączony do ówczesnej Platformy Węglowej (rząd rumuński był zainteresowany współpracą z Platformą). Wkrótce potem organizacje pozarządowe takie jak CEE Bankwatch Network i Greenpeace Rumunia zaczęły pełnić rolę pośredników między lokalną społecznością a strukturą europejską.

„W tamtym czasie tylko kilka osób wiedziało, czym jest sprawiedliwa transformacja lub jakie wielkie możliwości pukają do drzwi, więc staraliśmy się upewnić, że wszyscy są poinformowani”- mówi Alexandru Mustață, działacz kampanii na rzecz sprawiedliwej transformacji w Bankwatch.

Aktywiści Bankwatch uczestniczyli we wszystkich spotkaniach Platformy Węglowej odbywających się w Brukseli w 2018 roku i od tego czasu promują oddolne zaangażowanie i przedstawiają argumenty przemawiające za udziałem społeczeństwa w procesie planowania transformacji.

Po powrocie do Doliny Jiu, w maju 2018 roku Bankwatch wziął udział w spotkaniach z radą okręgu Hunedoara, prefektem, burmistrzami i społeczeństwem obywatelskim w całym regionie, którzy zaczęli współpracować ze wszystkimi interesariuszami.

„Niektóre zainteresowane strony, takie jak związki zawodowe, nam nie ufały, biorąc pod uwagę nasz cel, jakim było wycofanie się z węgla w Europie przed 2030 r. Jednak zdecydowaliśmy się skupić na tym, co nas łączy, czyli zapobieżenia katastrofalnym skutkom kolejnych nieplanowanych zmian”- powiedział Mustață.

„Wszyscy byli zainteresowani odgrywaniem aktywnej roli w tym procesie. W regionie w 1990 roku było 90 000 osób zatrudnionych w sektorze górniczym, a teraz 4 000. Zwłaszcza lokalne społeczeństwo obywatelskie, nasz najważniejszy partner od początku, było zaangażowane w cały proces” – mówi.

Bankwatch, przy wsparciu lokalnej społeczności, zorganizował latem 2018 roku w Bukareszcie dwa spotkania z przedstawicielami Ministerstwa Funduszy Europejskich. Ministerstwo to jest odpowiedzialne za koordynowanie Platformy Węglowej w Rumunii, a Bankwatch opowiadał się za przejściem na gospodarkę niskoemisyjną poprzez partycypacyjny proces krajowy. W drugim spotkaniu wzięli udział Greenpeace i wszystkie zainteresowane strony z Doliny Jiu.

Ciekawe projekty

W kwietniu 2019 roku Bankwatch i Greenpeace zorganizowały wizytę zespołu Komisji Europejskiej w Dolinie Jiu, dzięki czemu przedstawiciele Komisji i władze lokalne, organizacje pozarządowe, związki zawodowe, lokalni przedsiębiorcy i przedstawiciele ministerstw ds. funduszy europejskich i energii mogli usiąść razem przy okrągłym stole i porozmawiać. Celem spotkania było zrozumienie możliwości, jakie stwarza Platforma Węglowa oraz rozpoczęcie bezpośredniego dialogu między Brukselą a Doliną Jiu.

Przedstawiciele Komisji Europejskiej mieli możliwość zapoznania się z dwoma najciekawszymi projektami, które są już realizowane w regionie. Był to projekt organizacji Planet Petrila mający na celu przekształcenie dziedzictwa górniczego kopalni Petrila, najstarszej kopalni węgla w Rumunii, oraz budowa górskiego szlaku rowerowego założonego przez Fundację Noi Orizonturi.

„Projekt Planeta Petrila reprezentuje konkretną wizję nowego centrum Petrili i całej Doliny Jiu. Dzięki złożoności jego funkcji projekt umożliwia zastąpienie przemysłu górniczego nowymi rodzajami działań: przyjaznymi środowisku projektami kulturalnymi, gospodarczymi i badawczymi ”- mówi Mihai Danciu, architekt z organizacji Planeta Petrila.

„To, co w 2012 roku było terenem przemysłowym do rozbiórki, jest obecnie terenem poddawanym oddolnej rewitalizacji. Chociaż napotkaliśmy trudności administracyjne, obecnie przeprowadzamy pierwsze procedury renowacji samego kompleksu górniczego: wnioski o finansowanie odbudowy, integrację obszaru rewitalizacji w ramach Ogólnego Planu Urbanistyki oraz codzienne działania informacyjne dla odwiedzających” – mówi Danciu.

Duże zainteresowanie

Lokalna gospodarka nie może jednak polegać wyłącznie na projektach organizacji pozarządowych. Ludzie potrzebują dobrze płatnych miejsc pracy, które można stworzyć tylko dzięki inwestycjom w biznes.

Ponieważ sześciu burmistrzów regionu znało już koncepcję sprawiedliwej transformacji dzięki współpracy z Bankwatch, Greenpeace oraz dzięki uczestnictwu w Platformie Węglowej, zainteresowali się, w jaki sposób ta wizja może im pomóc w dążeniu do zmiany i dywersyfikacji gospodarczej.

W lipcu 2019 roku na spotkaniu Platformy Węglowej w Brukseli burmistrzowie podpisali Memorandum Sprawiedliwej Transformacji, w którym zgodzili się na współpracę w celu odejścia od węgla w gospodarce. Na spotkaniu burmistrzowie rozmawiali z zastępcą dyrektora generalnego ds. Energii, Klausem Dieterem Borchardtem, o ograniczeniach i problemach, przed którymi stoją regiony węglowe.

Memorandum jest już wdrażane – w październiku sześciu burmistrzów z powodzeniem wystąpiło o pomoc techniczną z Platformy Węglowej w ramach programu START, mającą pomóc im zidentyfikować projekty, które przyniosą korzyści całemu regionowi.

„Teraz zaczynamy uzyskiwać pewne wyniki w kwestiach, nad którymi pracowaliśmy od lat. Mam duże zaufanie do funduszy europejskich. […] Chcemy projektów dla całej Doliny Jiu i dla wszystkich jej mieszkańców… Chcemy przyciągnąć jak najwięcej pieniędzy do Doliny Jiu, bo naszymi środkami nie jesteśmy w stanie wiele zrobić” – powiedział na konferencji prasowej Lucian Resmeriță, burmistrz Lupeni.

Aby odkryć alternatywne scenariusze gospodarki regionu, Bankwatch i Greenpeace zleciły rumuńskiemu Centrum Polityki Gospodarczej opracowanie modelu makroekonomicznego dla Doliny Jiu. W badaniu zidentyfikowano pięć scenariuszy ekonomicznych, dwa z gospodarką jak dotychczas i trzy z ze zmienionym modelem gospodarczym, które koncentrują się na sektorach takich jak rolnictwo, przemysł i usługi. Aby scenariusze mogły zostać wdrożone, potrzebne byłyby programy zmiany kwalifikacji, zwiększenia konkurencyjności produktów i usług, zwiększenia łączności obszaru, wzmocnienia zdolności administracyjnych i stymulowania współpracy między lokalnymi podmiotami.

Badanie „Sprawiedliwa transformacja w Hunedoarze – gospodarcza, sprawiedliwa i zrównoważona dywersyfikacja” rozpoczęto we wrześniu 2019 roku. Jego wyniki okazały się być istotne zarówno dla władz regionalnych jak i centralnych. Organizacje pozarządowe zorganizowały dwie konferencje, których celem było nagłośnienie rezultatów badań. Pierwsza odbyła się w Lupeni (Dolina Jiu) w obecności burmistrzów, przedstawicieli powiatów, organizacji pozarządowych, lokalnych przedsiębiorców i prasy. Druga odbyła się w Bukareszcie z udziałem rumuńskich urzędników rządowych, przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego i związków zawodowych. Prelegenci z regionów górniczych Europy Środkowo-Wschodniej wzięli udział w konferencji w Bukareszcie gdzie przedstawili zarówno niedociągnięcia, jak i pozytywne doświadczenia z ich regionów.

W ramach Inicjatywy Dolina Jiu pod koniec 2019 roku Ministerstwo Funduszy Europejskich wystąpiło o pomoc techniczną z UE w celu zamówienia strategii transformacji dla Doliny Jiu. Wybrano konsultanta, PricewaterhouseCoopers, który wcześniej opracował podobną strategię dla Górnej Nitry na Słowacji, uważaną za przykład dobrej praktyki angażowania społeczności w procesie. PwC zapewniło, że weźmie pod uwagę alternatywne studium scenariusza rozwoju opublikowane przez Bankwatch Rumunia i Greenpeace.

W grudniu 2019 roku społeczeństwo obywatelskie w Dolinie Jiu utworzyło oficjalną koalicję o nazwie „Zaangażowana Dolina Jiu”, której celem jest wspieranie zrównoważonego rozwoju Doliny – nie tylko samego procesu transformacji, ale także innych lokalnych problemów, z którymi boryka się społeczność. Koalicja spotkała się z PwC w styczniu 2020 roku i od tego czasu wspiera działania konsultanta swoimi spostrzeżeniami i uwagami.

Plany nabierają kształtu

Pandemia i lockdown COVID-19 spowodowały, że wiele działań, w tym spotkania Platformy w Dolinie Jiu, zostało opóźnionych. Mimo to PwC kontynuowała prace nad strategią transformacji i w marcu 2020 roku opublikowała pierwszy projekt do konsultacji społecznych.

Pierwszy etap konsultacji składał się z dwutygodniowych spotkań online z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego i przedstawicielami biznesu. Miał on na celu zidentyfikowanie głównych przeszkód i możliwości procesu sprawiedliwej transformacji. Po tym etapie odbędą się konsultacje z lokalną administracją publiczną, rządem centralnym i mieszkańcami Doliny Jiu. W pierwszej części konsultacji pomysły projektowe zostały zidentyfikowane na czterech priorytetowych osiach rozwoju: infrastruktura, dywersyfikacja gospodarcza, dziedzictwo lokalne oraz dobra jakość życia. Dyskusje o turystyce i rozwoju infrastruktury często przeplatały się z koniecznością ochrony środowiska – co zgodnie z powszechnym przekonaniem powinno być jednym z filarów przyszłego rozwoju Doliny Jiu.

Jednocześnie Ministerstwo Funduszy Europejskich ogłosiło w marcu projekt pierwszego programu finansowego poświęconego sprawiedliwej transformacji. Program Operacyjny Sprawiedliwej Transformacji na lata 2021-2027 skierowany jest do regionów węglowych Hunedoara (Dolina Jiu) i Gorj oraz do innych regionów wysokoemisyjnych. Program ma przyczynić się do tworzenia nowych przedsiębiorstw sektora MŚP, inwestycji w dziedzinie badań naukowych, zielonej energii i redukcji emisji gazów cieplarnianych oraz do przekwalifikowania siły roboczej i tworzenia nowych miejsc pracy. Ostateczna wersja ma być gotowa w kwietniu 2021 roku.

W maju 2020 roku Komisja Europejska zatwierdziła wnioski o wsparcie w przygotowaniu TPST, które zostały złożone przez 18 państw członkowskich. Każde państwo członkowskie będzie musiało sporządzić taki plan, aby uzyskać dostęp do finansowania z mechanizmu sprawiedliwej transformacji.

Mając na uwadze wszystkie te działania i widząc siłę, jaką posiada zaangażowane społeczeństwo, można powiedzieć, że Dolina Jiu znajduje się na ścieżce pomyślnej przebudowy swojej gospodarki. Region wkrótce będzie miał gotowy do wprowadzenia plan transformacji na okres dziesięciu lat, który położy podwaliny pod bardziej czystą, odporną i sprawiedliwszą gospodarkę lokalną.

Tekst napisany przez: Raluca Petcu (Bankwatch Rumunia), z pomocą Dana Dobrego i Alexandru Mustață

tekst źródłowy: https://www.just-transition.info/romanias-jiu-valley-ready-for-just-transition/

Zdjęcie główne: Greenpeace Rumunia, Bankwatch Rumunia

Tłumaczenie: Alina Pogoda